23 lip Kilka słów o ubezwłasnowolnieniu całkowitym
Pojęcie ubezwłasnowolnienia całkowitego [oraz częściowego] nigdy nie zostało zdefiniowane na gruncie polskiego prawa, niemniej przesłanki ubezwłasnowolnienia całkowitego zostały uregulowane w art. 13 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 1061).
Ubezwłasnowolnienie całkowite jest orzeczeniem sądu, którego najistotniejszym skutkiem jest utrata przez osobę ubezwłasnowolnioną tzw. zdolności do czynności prawnych. Podstawowy sens ubezwłasnowolnienia całkowitego wiąże się z uczestnictwem danej osoby w obrocie prawnym [w tym przede wszystkim cywilnoprawnym], zaś cel ubezwłasnowolnienia całkowitego sprowadza się do pozbawienia takiej osoby możliwości działania w sferze prawnej.
Ubezwłasnowolnienie całkowite jest środkiem nadzwyczajnym, którego zastosowanie ma na celu przede wszystkim zabezpieczenie interesów osoby chorej.
§1 art. 13 k.c.
Ubezwłasnowolnienie
Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.
§1 art. 13 k.c.
Natomiast §2 mówi o tym, że dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje ona jeszcze pod władzą rodzicielską.
Ubezwłasnowolnienie całkowite może być orzeczone jedynie w razie zaistnienia określonej przesłanki, a mianowicie choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii.
W doktrynie jednomyślnie wskazuje się, że wyliczenie zawarte w art. 13 § 1 k.c. ma charakter jedynie przykładowy.
Co istotne, Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 17 maja 2013 r. [sygn. sprawy: I CSK 122/13] – ,,Okoliczność, że uczestnik jest osobą ubogą, niewykształconą, niepracującą, spożywającą alkohol i zaniedbaną higienicznie i środowiskowo, wskazuje na to, że wymaga on ewentualnie pomocy w prowadzeniu własnych spraw życiowych. Nie są to natomiast okoliczności uzasadniające najbardziej drastyczną formę ingerencji w sferę dóbr osobistych człowieka i jego praw, jakim jest orzeczenie ubezwłasnowolnienia całkowitego, które może nastąpić wyłącznie w interesie osoby, której wniosek dotyczy.”
Z powyższego wynika zatem, że przesłanką ubezwłasnowolnienia całkowitego nie jest samo pijaństwo, lecz jego skutki, polegające z jednej strony na zaburzeniach psychicznych, np. o charakterze choroby psychicznej, a z drugiej na tym, że alkoholik nie jest w stanie kierować swym postępowaniem względnie, że potrzebuje pomocy w prowadzeniu swych spraw.
art. 544 – 560 k.c.
Procedura ubezwłasnowolnienia
Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 1550 z późn. zm.), odbywa się w trybie nieprocesowym. Ustawodawca prowadził ściśle określoną regulację w ramach procedury ubezwłasnowolnienia, albowiem istota tej instytucji ma istotne znaczenie z perspektywy praw człowieka przysługujących osobie chorej.
Zgodnie z treścią art. 544 k.p.c. sprawy o ubezwłasnowolnienie należą do właściwości sądów okręgowych, w składzie 3 sędziów zawodowych. W sprawach tych właściwy jest sąd miejsca zamieszkania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, a w braku miejsca zamieszkania – sąd miejsca jej pobytu.
Kto może złożyć wniosek o ubezwłasnowolnienie osoby chorej? [art. 545 k.p.c.]
Wniosek o ubezwłasnowolnienie może zgłosić:
1.
Małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie
2.
Jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo
3.
Jej przedstawiciel ustawowy
Co ciekawe, Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 28 września 2016 r. wskazał, że wniosek o ubezwłasnowolnienie może złożyć także osoba, która ma być ubezwłasnowolniona [sygn. sprawy III CZP 38/16].
art. 553 §1 k.p.c.
Opinia biegłego sądowego
Ustawodawca wskazał, że osoba, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, musi być zbadana przez biegłego lekarza psychiatrę lub neurologa, a także psychologa. Taka opinia oprócz oceny stanu zdrowia psychicznego lub zaburzeń psychicznych albo rozwoju umysłowego osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, powinna zawierać umotywowaną ocenę zakresu jej zdolności do samodzielnego kierowania swoim postępowaniem i prowadzenia swoich spraw, uwzględniającą postępowanie i zachowanie się tej osoby.
W postanowieniu o ubezwłasnowolnieniu sąd orzeka, czy ubezwłasnowolnienie jest całkowite, czy też częściowe i z jakiego powodu zostaje orzeczone.
Warto pamiętać również o tym, że w sytuacji zgłoszenia przez uprawnioną osobę wniosku o ubezwłasnowolnienie osoby chorej w złej wierze lub lekkomyślnie, podlega karze grzywny. Po uprawomocnieniu się orzeczenia w przedmiocie ubezwłasnowolnienia całkowitego chorej osoby, Sąd wydający rozstrzygnięcie przesyła sądowi opiekuńczemu odpis orzeczenia [art. 558 § 1 k.p.c.], który to następnie z urzędu wszczyna postępowanie o ustanowienie opieki dla osoby ubezwłasnowolnionej.
Raz jeszcze podkreślić należy, że ubezwłasnowolnienie całkowite jest instytucją o szczególnym charakterze. Jest to środek nadzwyczajny, którego zastosowanie ma na celu zabezpieczenie nie tylko interesów osoby chorej, ale również interesu publicznego.